عشاير استان خراسان        

        استان خراسان با وسعتي معادل 335/ 313 كيلومتر مربع بالغ بر 90 هزار نفر از جمعيت    عشاير كشور را در خود جاي داده است. اين تعداد كه معادل 1% جمعيت استان را شامل مي شود در 85 طايفه از مراوه تپه استان گلستان تا درياچه هامون سيستان پراكنده شده اند.

طايفه بهلول بزرگترين طايفه مستقل استان و همچنين اردفي كه پس از بهلول داراي بيشترين تعداد خانوار است در جنوب استان استقرار دارند. بزرگترين طايفه مستقر در نواحي شمالي طايفه توپكانلو است.     

توليدات دامي عشاير خراسان معادل900/16 تن گوشت قرمز و 500/3 تن پشم و 000/25 تن مواد لبني مي باشد.

      جامعه عشايري خراسان به لحاظ ويژگي هاي زندگي سنتي خود يعني معيشت به دام ناگزير به تحمل زندگي سخت شباني بوده و همواره جهت تعليف دام از نقطه اي به نقطه ديگر كوچ مي كنند. عشاير خراسان با دامي معادل 217/563/2 رأس به سه صورت كوچرو، نيمه كوچرو و رمه گرداني در مناطق قشلاقي و ييلاقي امرار معاش مي كنند.     

       از جمع خانوارهاي عشايري دوره ييلاقي 6/77% از سرپناه (چادر) و 4/14% از ساختمان و از جمع خانوارهاي عشايري دوره قشلاقي 6/18% از سرپناه (چادر) و 5/78% از ساختمان برخوردارند.

        جمعيت عشايري استان :

دوره استوار

تعداد ايل

تعداد طايفه مستقل

تعداد خانوار

جمعيت

ييلاق

0

108

8/167

576/99

قشلاق

1

81

773/13

486/80

 

 تاريخ كوچ عشايري شمال خراسان

      در قرن يازدهم (سال 1008 هجري قمري ) شاه عباس صفوي براي مقابله با ازبكان بخشي از اكراد غرب كشور را به نواحي شمالي خراسان انتقال داد كه اين تاريخ را مي توان آغاز كوچ عشاير در استان خراسان دانست.

  لهجــــه

     عشاير استان به زبانهاي مختلف سخن مي گويند. تمامي عشاير شمال استان به استثناي بعضي از دامداران روستايي كه در سالهاي اخير به صورت كوچرو در آمده اند به زبان كردي تكلم مي كنند. عشاير جنوب استان و قسمت مركزي به زبانهاي فارسي، بلوچي و عده كمي به زبان عربي سخن مي گويند.

در شمال استان دو ايل بزرگ زعفرانلو و قره چورلو زندگي مي كنند كه مقر حكومت زعفرانلو در شهرهاي شيروان و قوچان و ايل دوم در محدوده شهرستان بجنورد مي باشد و هر يك از آنها به طوايف مختلف تقسيم شده اند كه شرح آن در قسمتهاي بعدي خواهد آمد.

عشاير استان كه زندگي آنها از طريق دامداري تأمين مي شود براي تعليف دام خويش مجبور به كوچك كردن از نقطه اي به نقطه ديگرند و در اين رهگذر مشكلات گوناگون اين نوع زندگي را به جان مي خرند.

از نظر كوچروي به دو گروه درون كوچ و برون كوچ تقسيم مي شوند:

درون كوچ عشايري هستند كه براي تعليف دام خويش از مراتع استان ( ييلاق و قشلاق) استفاده مي نمايند. ( اين عده شامل عشاير جنوب و مركز استان مي باشند.)

برون كوچ به عشايري اطلاق مي شود كه براي تعليف دام خويش از مراتع داخل استان و استانهاي همجوار استفاده مي كنند ( عمده عشاير شمال خراسان را اين بخش تشكيل مي دهد.

 مناطق ييلاقی شمال خراسان  

 

رشته كوه هزار مسجد كه در محدوده شهرستان مشهد ( روستاي كريم آباد در بخش رشته كوه طوايف برونلو، رشوانلو و بخشي از طايفه توپكانلو استقرار دارند.

 

رشته كوه بينالود شامل: كوه اخلمد و كوه كليدر كه محل ييلاق طوايف ورانلو و توپكانلو مي باشد.

 

رشته كوح محمد بيك كه حد فاصل كوه كليدر به طرف غرب استان و محل استقرار عشاير روتانلو و بخشي از طايفه توپكانلو مي باشد.

 

رشته كوه سارينگل ( شاه جهان) در قسمت جنوب شهرستان شيروان محل استقرار طوايف هشتمرخي، روتانلو، قهرمانلو و كاوانلو مي باشد.

 

رشته كوه آلاداغ و كرخور در بخش بجنورد محل استقرار طوايف بيروانلو، كبكانلو

 

رشته كوه فاطمه خانم و سنجربيك گليل، محل ييلاق عشاير كاوانلو، قهرمانلو، هيزانلو، نامانلو، بيچرانلو و سرحدي مي باشد.

   كوههاي فوق الذكر از قسمت شرق به طرف غرب عمدتاً محل ييلاق عشاير است.

 

  قشلاق عشاير شمال استان كه عمدتاً در مراوه تپه از بخشهاي گنبد كاووس است. از اول آبان ماه كه عشاير به اين محل كوچ مي كنند تا 15 فروردين لغايت ارديبهشت ادامه مي يابد.

 

  بخشي از عشاير شمال استان خراسان شامل طوايف قهرمانلو و كاوانلو در زمان قشلاق در محدوده كاليماني ( بخش مركزي بجنورد) استقرار دارند و تعداد محدودي از دامداران بلوچ كه در سالهاي اخير به اين منطقه كوچك نموده اند در نوار رودخانه اترك مستقر شده اند.

       سرخس اغلب عشاير محدوده شهرهاي مشهد، چناران كه شامل طوايف بروانلو، ورانلو، رشوانلو و توپكانلو مي باشد در فصل قشلاق در محدوده سرخس و پساكوه كلات مستقر مي شوند كه مناطق آنها عبارت است از:

 

  طايفه ورانلو در محدوده دوراهي صالح آباد منطقه بغبغو و پيچ مزدوران در حاشيه جاده سرخس _ مشهد.

 

  عشاير برانلو و رشوانلو عمدتاً در ناحيه جنوب غربي سرخس شامل مراتع چشم شور، آب تلخ، طاعون دره، دوزخه، سه پنجه، كال كاغذي و مراتع شكر خانگيران مي باشد.

    محل قشلاق و ييلاق عشاير محدوده شهرستانهاي جنوبي استان عمدتاً در حومه شهرستان تابعه بوده و در بعضي سالها كه مواجه با خشكسالي شديد مي شوند احتمال كوچ طولاني خواهند داشت.

    عده اي از عشاير طايفه توپكانلو كه در محدوده شهرستان نيشابور مي باشند در مناطق نظرآباد روستاي گرانه دهانه اجاق بخش صفي آباد اسفراين و يا محدوده كاشمر و يا ميان دشت اسفراين استقرار مي يابند.

مراتع ميان بند كه عشاير شمال استان در اين نواحي براي عبور به مناطق قشلاق و بالعكس استفاده مي كنند عبارتند از:

 

مراتع قره ميدان حدفاصل بخش آشخانه بجنورد به طرف گردنه شلمي و نوار مرز مازندران

 

مراتع تكمران كه حدفاصل شهرستان شيروان و بجنورد است.

 عشاير جنوب خراسان

 

         عشاير جنوب خراسان شامل طوايف ايلخاني، تيموري، اردني،   جمالزهي، ده مرده، ناورزهي، چشك، طاهري، ناصري، عرب، خسروي، بهمدي، ماهيرودي، چوبدار، ساراني، رمضاني، دلاكه و نهتاني مي باشند كه عمدتاً در شهرهاي فردوس، بيرجند، قاين و كاشمر به سر مي برند و معمولاً در همان محدوده هاي عشايري به ييلاق و قشلاق مي روند و عده اي از آنان نيز در مسيرهاي طولاني كوچ مي كنند. به عنوان مثال بعضي از طوايف عشايري شهرستان بيرجند طوايف زيادي وجود داشته و اين عشاير اكثراً در خود شهرستان وجود دارند و عده اي نيز از استان سيستان و بلوچستان وخصوصاً از شهرستان زابل جهت گذراندن ييلاق و تأمين علوفه تابستاني دام هاي خويش به بيرجند مي آيند.

 

      طوايفي كه از زابل كوچ مي كنند شامل: اردني، ساراني، سنجراني، جمالزهي، براهويي و ده مرده مي باشند. اين عشاير د ر اوايل فروردين ماه به بيرجند كوچ مي نمايند و اواخر خردادماه و تا اوايل تيرماه به زابل برمي گردند.

 

      متأسفانه در سالهاي اخير اغلب مراتع مذكور مورد تخريب و تملك بعضي از روستاييان و كشاورزان منطقه واقع شده و عشاير بعضاً مجبور به خريد پس چراهاي مناطق مورد نظر براي تعليف دام خويش مي شوند و در بعضي نقاط دام عشاير در زمان حركت به طرف ييلاق بالاجار از حاشيه جاده هاي آسفالته و يا كوره راههاي مسير استفاده مي نمايند.

بررسي توليدات دام عشاير استان

 

   شغل اصلي عشاير دامداري و پرورش دام از نوع گوسفند و بز است. لذا در حال حاضر معيشت خانوار عشايري به دام و توليدات آن وابسته است به منظور كاهش هزينه توليد دامان طبيعت مناسب ترين مكان پرورش است لذا عشاير از ديرباز سعي داشته اند با تغيير محل و حركت دام را در مناسبترين شرايط پرورش قرار دهند و نهايت استفاده اقتصادي را از مراتع داشته باشند.      

       شرايطي كه در سنوات اخير پيش آمده ضرورتاً عشاير را وادار به استفاده از علوفه زمستاني و پس چرا مزارع نموده است لذا عشايري كه از مراتع بهتري برخورارند ضمن انكه هزينه توليد پايينتري دارند دام مازاد خود را در وزن سنگين تر به بازار عرضه و درآمد بيشتري دارند.

         توليدات دامي جامعه عشايري استان عبارتند از:

 

دام مازاد و نهايتاً گوشت قرمز

 

شير  ( عمدتاً به صورت محصولات لبني : پنير، كره محلي، روغن و كشك و غيره)

 

پشم ناشسته گوسفند

 

كرك و مو

 

پوست گوسفند و بز